Γεώργιος Μιστριώτης - Τὰ αἴτια τοῦ ἀρχαίου καὶ τοῦ νεωτέρου Ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ | Λόγος ἀπαγγελθεὶς ἐν τῇ μεγάλῃ αἰθούσῃ τοῦ ἐθνικοῦ πανεπιστημίου τῇ δεκάτῃ Μαρτίου 1891

   Τὸ Ἑλληνικὸν γένος εὐθὺς μετὰ τὴν γένεσιν αὑτοῦ δὲν ἔκτισε μύλους πρὸς διατροφὴν αὑτοῦ, ἀλλὰ σχολεῖα, δὲν ἵδρυσε μεγάλα ἱστουργεῖα, ὅπως καλύψῃ τὴν γυμνότητα αὑτοῦ, ἀλλὰ γυμνάσια καὶ δὲν συνέστησε Πλουτακαδημείας, ἀλλὰ Πανεπιστήμιον. Ἡ τοιαύτη τοῦ Ἑλληνικοῦ πνεύματος τροπὴ ἔχει ἴσως πολλοὺς τοὺς ἐπικριτάς, ἀλλ’ αἱ ἐπικρίσεις τούτων παραγνωρίζουσιν οὐχὶ πόρρω ἀφεστώσας ἐθνικὰς περιστάσεις. Βεβαίως παρ’ ἄλλοις λαοῖς προηγοῦνται τὰ ὑλικὰ καὶ ἀκολουθεῖ ἡ τῆς διανοίας ἀνάπτυξις. Ἀλλ’ οἱ Τουρκομάχοι ἦσαν ἔργῳ ἄκροι ἰδεολόγοι καὶ τὸν πολύδακρυν ἐκεῖνον ἀγῶνα ἤραντο οὐχὶ χάριν εὐζωίας καὶ ῥᾳστώνης, ἀλλὰ καὶ τὰ βαρυτιμότατα ὑλικὰ ἀγαθὰ καὶ τὰ φίλτατα προσήνεγκον θυσίαν ἐπὶ τοῦ βωμοῦ τῶν ἰδεῶν. Οἱ τοιοῦτοι λοιπὸν ἀφιλοσόφητοι μὲν ἐν τῇ θεωρίᾳ ἄνδρες, φιλόσοφοι δὲ ἐν τῇ πράξει ἤθελον ὑβρίσει τὸν ἑαυτῶν ἀγῶνα, ἂν τὴν ἐλευθερίαν αὑτῶν διὰ βαρυτίμων θυσιῶν κτησάμενοι μετεχειρίζοντο ταύτην, ὅπως παχυνθῶσι καὶ τύχωσιν εὐρυτέρων τοῦ βίου ἀπολαύσεων. Οὗτοι ἐν ταῖς ταλαιπωρίαις τοῦ ἀγῶνος ἐγένοντο καταφρονηταὶ τῶν ἡδονῶν καὶ μόνον ὑπὸ τῶν ἰδεῶν ἠδύναντο νὰ θερμανθῶσιν. Πρὸς δὲ πολιτειακαὶ ἀνάγκαι ἐξεβίασαν τὴν τοιαύτην τροπὴν τῆς Ἑλληνικῆς διανοίας. Τὸ ἔθνος ἐλευθερωθὲν καὶ τὴν διοίκησιν τῶν ἑαυτοῦ πραγμάτων ἀναλαβὸν αἴφνης κατεῖδεν, ὅτι οἱ ἐλεύθεροι δέονται πνευματικῆς τροφῆς, ἧς τὴν ἔλλειψιν οἱ τέως δοῦλοι δὲν κατενόουν ἐν πάσῃ τῇ σπουδαιότητι. Τότε τὰ μὲν βιοποριστικὰ ἐπιτηδεύματα, καί περ ἀτελῆ ὄντα καὶ χειρωνακτικῶς διεξαγόμενα, ὅμως διὰ τὴν τοῦ βίου λιτότητα καὶ τὴν ἀτελεστάτην πρὸς τὰ βιομηχανικὰ κέντρα ἐπιμειξίαν ἠδύναντο καὶ ἐν τῇ ἀτελείᾳ αὑτῶν νὰ ἐξακολουθῶσιν ὑφιστάμενα, ἡ διοίκησις ὅμως τοῦ κράτους εὐθὺς μετὰ τὴν ἀναγέννησιν ἐδεῖτο ἀνεπτυγμένων λειτουργῶν καὶ αἱ παντοειδεῖς σχέσεις τῶν κατοίκων συγκρουόμεναι, ὡς συμβαίνει ἐν ἐλευθέρᾳ πολιτείᾳ, εἶχον ἀνάγκην ἀναπόδραστον ἐπιστημόνων κριτῶν. Πρὸς δὲ ἡ φιλοσοφικῶς διηρθρωμένη καὶ ἀκριβεστάτη Ἑλληνικὴ γλῶσσα ἐν τῷ ῥεύματι τοῦ χρόνου τριβεῖσα καὶ τὸν πλοῦτον καὶ τὸ κάλλος αὑτῆς ἀποβαλοῦσα κατέστη ἀνεπαρκὴς πρὸς δήλωσιν τοῦ ὁσημέραι εὐρυνομένου κύκλου τῶν ἰδεῶν.